حکمت و فضیلت تعقیبات نماز

حکمت هاى تعقیبات نماز
قوام درونى نماز نجواست ؛ زیرا نمازگزار با پروردگارش مناجات مى کند. (247) از این رو نماز جز راز گویى نیست . نماز، محفوف به دو نیایش ‍ است ؛ زیرا نماز گزار با نیایش به استقبال نماز مى رود و با نیایش آن را بدرقه مى کند. پس قبل و بعد نماز جز نیایش نیست و این از آن روست که بنده کامل همان است که با مناجات قوام و خو گرفته و جانش با نیایشهاى قبل و بعد نماز درهم آمیخته باشد؛ زیرا بنده در ذات خویش جز فیض خدا را که موجب قوام او شده نمى یابد و مقابل و پشت سر خود را جز عطاى الهى که بر او مقدم و مؤ خر است نمى بیند. پس او خود نیز فیضى است که عطاى الهى احاطه اش کرده و وجود خاص وى در قالب نمازى که به نیایش و سؤ ال پیچیده شده تبلور یافته است .

نمازگزارى که با خداى خویش به نجوا مى پردازد، خود را به زیور نماز مى آراید، و با صورت آن شکل مى گیرد. نماز جز مناجات با پروردگار، و براى مناجات ، حقیقتى جز وجه پایدار خدا نیست ، پس براى نمازى که نمازگزار با آن عجین شده سهمى جز مشاهده وجه الله نمى ماند، وجه اللهى که شعاع آن همه حدود داخلى و حواشى خارجى نماز را زیر پوشش ‍ گرفته است .

از اینجا راز اذکارى که پیش از شروع نماز آمده و نیز آنچه به عنوان تعقیبان به نماز ملحق مى شود، روشن مى گردد. شاید از این رو خداى سبحان فرموده است : فاذا فرغت فانصب * والى ربک فارغب (253)؛ چون فراغت یافتى به طاعت کوش ، و با اشتیاق به سوى پروردگارت روى آور؛ یعنى آن گاه که از نماز خویش بنا به احتمالى فارغ شدى ، بر ادامه عبادت به تعقیبات آن بکوش و باید شوق و رغبت تو تنها به خداوند باشد، نه به غیر او.
چون رهبت به معناى ترسیدن به وزان رغبت یعنى اشتیاق است ، وقتى رغبت به خدا منحصر شد، چون حرف جر الى بر ربک مقدم شده ، رهبت نیز به او منحصر مى شود؛ زیرا هر دو به یک سیاق اند. بنابراین ، ترس نیز باید تنها از خدا باشد. از این رو مسعدة بن صدقه از امام باقر علیه السلام روایت کرده که درباره آیه فاذا فرغت فانصب ... فرمود: فاذا قضیت الصلاة ...فانصب فى الدعاء . (254) یعنى هنگامى که نمازت به پایان رسید، به نیایش بکوش .

محدوده تعقیب
براى تعقیب نماز حد و مرزى خاص تعیین نشده ، چنان که نیایشهاى پیش ‍ از نماز، زمان و وقت مخصوصى ندارند و هر مقدار از آن را بنده اى که سالک راه معبود است مى آورد یا واجب است و یا مستحب . بنابراین ، هر سخنى که بر زبان جارى مى سازد و بدان نیایش مى کند و یا هر آیه اى که تلاوت مى کند، با عملى که انجام مى دهد منافاتى ندارند، از این رو او همیشه در نماز است و صحیح است به قصد اقتدا به بزرگان مکرم دین که خداوند آنان را اسوه و الگوى نیکوى مردم قرار داده ، بگوید: ان صلاتى و نسکى و محیاى و مماتى لله رب العالمین ؛ (255) بگو در حقیقت ، نماز من و سایر عبادات من و زندگى و مرگ من ، براى خدا، پروردگار جهانیان است.

پاداش تعقیب نماز
چون تعقیب مشقتى افزون بر نماز واجب است ، نمازى که خود نیز جز بر فروتنان گران و دشوار است ، (259) اثر مهمى در دوام عبادت دارد، از این رو از امام صادق علیه السلام درباره آن وارد شده که فرمود: ما عالج الناس شیئا اشد من التعقیب (260)؛ هیچ چیز شدیدتر و سریع تر از تعقیب مردم را درمان نمى کند.
- پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله درباره اهمیت تعقیب مى فرماید من ادى لله مکتوبة فله فى اثرها دعوة مستجابة (261)؛ کسى که براى خدا نماز واجبى انجام دهد - در پى نمازش - تعقیب و نیایشى است که به اجابت مقرون است و به سود او خواهد بود.
- امام صادق علیه السلام مى فرماید: ثلاث اوقات لا یحجب فیها الدعاء عن الله تعالى ؛ فى اثر المکتوبة ، عند نزول المطر، و ظهور معجزة لله فى ارضه (262)؛ در سه وقت نیایش به درگاه خداوند متعال را حاجب و مانعى نیست و به اجابت مى رسد، نیایش در تعقیب نماز واجب ، و هنگام بارش باران ، و آنگاه که نشانه اعجازآمیزى از خداوند در زمین ظاهر شود.
- امام صادق علیه السلام مى فرماید: من صلى صلاة فریضة و عقب الى اخرى فهو ضیف الله - عزوجل - و حق على الله ان یکرم ضیفه (263)؛ کسى که نماز واجب بجاى آورد و تا وقت نماز واجب دیگر همچنان در تعقیب نماز باشد، او مهمان خداست ، و بر خداوند است که مهمانش را گرامى بدارد.
افزون بر این که خدا از ترک تعقیب نهى فرموده ؛ زیرا این پندار را پیش ‍ مى آورد که بنده بى نیاز از خداى متعال است ، چون پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: وقتى بنده از نماز فارغ آمد و از خداوند درخواست حاجتى نکرد، خدا به فرشتگان خویش مى فرماید به بنده من بنگرید، واجب مرا ادا کرد و حاجت خود از من نخواست ، گویا از من بى نیاز شده ، نمازش را بگیرد و به صورتش بزنید؛ اذا فرغ العبد من الصلاة و لم یسال الله حاجته ، یقول الله تعالى لملائکته : انظروا الى عبدى فقد ادى فریضتى و لم یسال حاجته منى ، کانه قد استغنى عنى ، خذوا صلاته فاضربوا بها وجهه . (264)

مراتب فضیلت تعقیب
تعقیب نماز داراى مراتب متفاوت و درجات و فضایل مختلفى است ؛
- امام صادق علیه السلام در جواب کسى که از او پرسید: من بلافاصله پس ‍ از نماز در پى نیاز و کارم مى روم ولى دوست دارم به تعقیب پردازم ، فرمود: ان کنت على وضوء فانت معقب (265)؛ اگر با وضو باشى گویا در حال تعقیب نماز هستى . آنچه گفته شد اجمال سخن در اصل تعقیب و برترى آن بود. اما آنچه از روایات که در تعیین تعقیب و برخى از اسرار آن آمده ، به شرح زیر است .
- حریز از زراره از امام باقر علیه السلام نقل مى کند که فرمود: وقتى سلام نماز گفتى سه بار دستهایت را به تکبیر بالا بر؛ اذا سلمت فارفع یدیک بالتکبیر ثلاثا (266). شاید راز بالا بردن دستها این باشد که جان نیز، چون شکل ظاهرى بالا رفتن دستها، بالا مى رود و حجاب برطرف مى شود، چنان که در بخش سرآغاز گذشت ، و شاید راز سه مرتبه تکبیر گفتن همان باشد که در خلال بحثهاى پیش اشاره شد که راز سه مرتبه تکرار کلمه وحده در توحید، اعلام به مراحل سه گانه توحید ذاتى ، وصفى و فعلى است ، در اینجا نیز چنین است و سه مرتبه تکبیر نشان مى دهد خداى سبحان بزرگ تر از آن است که چیزى بتواند در ذات ، وصف و فعل ، شریک و انباز او گردد البته آنچه گفته شد با این حدیث ، منافات ندارد که درباره تسبیحات حضرت فاطمه زهرا علیه السلام وارد شده و مى فرماید:
- ما عبدالله بشى ء من التمجید افضل من تسبیح فاطمة علیه السلام و لو کان شى ء افضل منه لنحله رسول الله صلى الله علیه و آله من فاطمة علیه السلام (267)؛ خداوند سبحان با هیچ ذکرى برتر از تسبیحات حضرت زهرا علیه السلام پرستیده و ستایش نمى شود، و اگر چیزى برتر از آن وجود مى داشت ، پیامبر خدا صلى الله علیه و آله همان را به حضرت فاطمه علیه السلام بخشیده بود.
- نیز فرمود: من سبح تسبیح فاطمه فقد ذکر الله الذکر الکثیر ؛ (268) کسى که با تسبیح حضرت فاطمه زهرا علیه السلام خداوند را تسبیح گوید، با ذکر فراوان خدا را یاد کرده است . این احادیث به منزله شرح آن متن حدیث اول و باز شده آن است ، و اختلاف این دو دسته روایات اختلاف به اجمال و تفصیل است ؛ از این رو بین این دو تنافى نیست .
- براى اهمیت تسبیح حضرت زهرا علیه السلام امام صادق علیه السلام مى فرماید: انا نامر صبیانتا بتسبیح فاطمة علیه السلام کما نامرهم بالصلاة (269) ما همان گونه که فرزندانمان را به نماز فرمان مى دهیم ، به تسبیح حضرت فاطمه علیه السلام نیز امر مى کنیم .
قرائت آیة الکرسى در تعقیب نماز
در تعقیب نماز به دعاهایى نتیجه بخش و سودمند دستور داده شده و سودمندترین آنها دعاهایى است که بازگشت آن به توحید و ولایت است ، گرچه بازگشت همه دعاها به توحید است . پس از نماز بر قرائت آیة الکرسى که حاوى اسم اعظم است ، تاکید ویژه اى صورت گرفته و به چیزهایى نوید داده شده که موجب روشنى چشم است ، از جمله :
- از رسول خدا صلى الله علیه و آله روایت شده کسى که آیة الکرسى را بعد از هر نماز واجب بخواند، خداوند متعال خود متولى قبض روح او مى شود و مانند کسى است که با پیامبران در راه خدا جهاد کرده و سرانجام به شهادت رسیده باشد؛ من قرا آیة الکرسى عقیب کل فریضة ، تولى الله جل جلاله قبض روحه وکان کمن جاهد مع الانبیاء علیه السلام حتى استشهد . (270) در صورتى که در تعقیب نماز به خواندن سوره مسد تبت یدى ابى لهب ... ترغیب نشده ، به آن اندازه که به خواندن سوره توحید یا آیة الکرسى و مانند آن تشویق شده است و نیز آنچه درباره فضیلت صلوات بر اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام آمده ، زیرا ایشان مظهر اسم اعظم خدا و محل تجلى ولایت الهى هستند.
- شیخ ابوالفتوح رازى در تفسیرش از امیرالمومنین على علیه السلام روایت کرده که فرمود: رسول خدا صلى الله علیه و آله را بر این منبر دیدم که مى فرمود: کسى که پس از هر نماز واجب آیة الکرسى بخواند چیزى جز مرگ مانع دخول او به بهشت نیست ، و کسى جز انسان راستگو و عابد بر قرائت آن مواظبت نمى کند، و هر کس هنگام خواب آن را بخواند، خداوند متعال جان او را، خانه و خانه هاى همسایگانش را امان مى بخشد و پاس ‍ مى دارد (271).
منظور از مانع حجاب است ، چون شخص مؤ من ، بر حسب درجاتى که کسب کرده از عالى و عالى تر، بهشت برین را ارث مى برد و چیزى او را از این میراث گرانبها جز دلبستگى به زندگى دنیا باز نمى دارد و آنگاه که با مرگ طبیعى زندگى دنیوى را ترک گوید، داخل بهشت شده و وارث آن مى گردد. چنان که هر کس با مرگ ارادى و اختیارى دنیا را ترک کند و از این زندگى پست دست بشوید، داخل بهشت و وارث آن مى شود. این سخن را روایتى نیز تایید مى کند که مى فرماید: اقرار به امامت اهل بیت بهشت است ، و چنان چه کسى به آن اقرار کند، در بهشت است ؛ ان الاقرار بامامة اهل البیت علیه السلام هو الجنة ، و من اقر بها کان فى الجنة (272).

سجده شکر
از مستحبات تعقیب ، سجده شکر است ، راز سجود، همان خوارى و زبونى در پیشگاه خداوند است که به صورت سجده شکل مى گیرد، چنان که راز رکوع نیز بزرگداشت و تعظیم است که به گونه خم شدن تمثل مى یابد، و راز طواف بیت الله الحرام ، فدا شدن است که به شکل دور زدن صورت مى گیرد.
در توقیع مولاى ما حضرت صاحب العصر علیه السلام نقل شده که فرمود: ان سجدة الشکر من الزم السنن و اوجبها، و لم یقل ان هذه السجدة بدعة الا من اراد ان یحدث فى دین الله بدعة (280)؛ به راستى سجده شکر از لازم ترین و واجب ترین سنتهاست ، و کسى نگفته این سجده بدعت است ، جز این که خود او مى خواهد در دین خدا بدعتى ایجاد کند.

آنچه در این بخش روشن شد:

تعقیب ، سبب دوام و پیوستگى نماز است ، به طورى که نماز گزار تعقیب خوان ، گویا پیوسته در حال نماز است

دعا در حال تعقیب مستجاب مى شود، و ترک دعا و مسئلت پس از نماز توهم بى نیازى از خدا را پیش مى آورد.

تعقیب ، در فضیلت مراتبى دارد، و نمازگزار تا وقتى با طهارت باشد، در حال تعقیب است .
ششم . بالا بردن دستها در حال تکبیر، نماد رفعت معنوى به بالا بردن صورى و نیز تمثل ارتفاع حجاب است ، و سه مرتبه تکبیر گفتن نشانه مراحل سه گانه توحید ذاتى ، وصفى و فعلى است .
هفتم . تسبیحات حضرت فاطمه علیه السلام همان ذکر کثیر است و شیوه اهل بیت علیه السلام این بود که این ذکر را به فرزندانشان دستور مى دادند.
هشتم . نتیجه بخش ترین چیزى که در تعقیب نماز به آن سفارش شده ، نیایشى است که بازگشت آن به توحید و ولایت است .
نهم . مرگ ارادى نیز چون مرگ طبیعى ، سبب مشاهده نتیجه تلاوت آیة الکرسى در تعقیب نماز است .

سجده شکر از لازم ترین سنتها در مراسم تعقیب نماز است و سجده ، نمادى از ذلت است چنان که رکوع ، نمادى از عظمت و طواف ، تمثلى از فدا کردن جان خویش است .

 

رازهای نماز، آیت الله جوادی آملی

پ.ن:

در کتاب‏هاى دعا، براى هر نمازى دعاها و تعقیب‏هاى خاصّى بیان شده، و نیز تعقیباتى که میان همه نمازها مشترک است.به مفاتیح الجنان رجوع کنید.