آیا در قرآن به احکام نماز اشاره ای نشده است ؟
منابع ما در احکام شرعی تنها قرآن نیست، علاوه بر قرآن مجتهدین ما احکام دینی خویش را از سنت نیز استخراج می کنند که باید گفت سنت نبوی و احادیث معصومین که توضیح دهنده آن می باشند منبع بیشتر احکام ما هستند، اصولا قرآن روش کارش توضیح مفصل احکام نیست حتی در زمینه هایی مانند ارث و نکاح و خمس هم قرآن بسیار مختصر تر از احکام ما بیان کرده است و کافی است که در این زمینه به رساله های عملیه مراجع و کتب فقهی مراجعه کنید تا حجم زیاد احکام موجود در این زمینه را بیابید، آنگاه خواهید فهمید که سخن قرآن اشاره ای به این مطالب است.اما اختلافات مختصری در بین علما دیده می شود چرا که برخی تشریع نماز را از شب معراج به بعد می دانند ما برای اطلاع دقیق تر شما از سخنان علامه در المیزان استفاده می کنیم:
«[توضیحی راجع به تشریع نماز قبل از شب معراج و قبل از نزول قرآن که از آیه:" أَ رَأَیْتَ الَّذِی یَنْهی عَبْداً إِذا صَلَّی"[1] استفاده میشود]
و بنا بر این فرض که سوره مورد بحث(علق) اولین سوره نازل شده از قرآن باشد، و نیز بنا بر اینکه از اول تا به آخر سوره یکباره نازل شده باشد، سیاق این آیات دلالت دارد بر اینکه رسول خدا (ص) قبل از نزول قرآن نماز میخوانده، و همین معنا دلالت دارد بر اینکه آن جناب قبل از رسیدنش به مقام رسالت با نزول قرآن، یعنی قبل از حادثه بعثت از انبیا بوده.
ولی بعضی [2] گفتهاند که: نماز قبل از بعثت آن جناب نماز واجب نبوده، و به طوری که از اخبار بر میآید نمازهای واجب در شب معراج واجب شده، و در سوره اسراء فرموده:" أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ" [3].
اما این سخن درست نیست، برای اینکه آنچه از داستان شب معراج مسلم است، و روایات معراج بر آن دلالت دارد، تنها این است که نمازهای پنجگانه یومیه در آن شب با شکل خاص خود یعنی دو رکعت دو رکعت واجب شد، و هیچ دلالتی ندارد بر اینکه قبل از آن شب به صورت دیگر تشریع نشده بود، بلکه در بسیاری از آیات سورههای مکی و از آن جمله سورههایی که قبل از سوره اسراء نازل شده، نظیر سوره مدثر و مزمل و غیر آن دو سخن از نماز کرده، و به
تعبیرهایی مختلف از آن یاد نموده، هر چند که کیفیت آن را ذکر نکرده، اما اینقدر هست که نمازهای قبل از معراج مشتمل بر مقداری تلاوت قرآن و نیز مشتمل بر سجده بوده.
و در بعضی از روایات هم آمده که رسول خدا (ص) در اوایل بعثت با خدیجه و علی (علیهما السلام) نماز میخواند، در این روایات هم نیامده که نماز آن روز به چه صورت بوده.»[4]
در عین حال قرآن در آیاتی به زمان و احکام نماز اشاره کرده است:
و در دو طرف روز [=اول و آخر آن] و نخستین ساعات شب نماز را برپا دار زیرا خوبیها بدیها را از میان مىبرد این براى پندگیرندگان پندى است
اى کسانى که ایمان آوردهاید قطعا باید غلام و کنیزهاى شما و کسانى از شما که به [سن] بلوغ نرسیدهاند سه بار در شبانه روز از شما کسب اجازه کنند پیش از نماز بامداد و نیمروز که جامههاى خود را بیرون مىآورید و پس از نماز شامگاهان [این] سه هنگام برهنگى شماست نه بر شما و نه بر آنان گناهى نیست که غیر از این [سه هنگام] گرد یکدیگر بچرخید [و با هم معاشرت نمایید] خداوند آیات [خود] را این گونه براى شما بیان مىکند و خدا داناى سنجیدهکار است
و چون نماز را به جاى آوردید خدا را [در همه حال] ایستاده و نشسته و بر پهلوآرمیده یاد کنید پس چون آسودهخاطر شدید نماز را [به طور کامل] به پا دارید زیرا نماز بر مؤمنان در اوقات معین مقرر شده است
نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکى شب برپادار و [نیز] نماز صبح را زیرا نماز صبح همواره [مقرون با] حضور [فرشتگان] است
بر نمازها و نماز میانه مواظبت کنید و خاضعانه براى خدا به پا خیزید
اى کسانى که ایمان آوردهاید چون به [عزم] نماز برخیزید صورت و دستهایتان را تا آرنج بشویید و سر و پاهاى خودتان را تا برآمدگى پیشین [هر دو پا] مسح کنید و اگر جنباید خود را پاک کنید [=غسل نمایید] و اگر بیمار یا در سفر بودید یا یکى از شما از قضاى حاجت آمد یا با زنان نزدیکى کردهاید و آبى نیافتید پس با خاک پاک تیمم کنید و از آن به صورت و دستهایتان بکشید خدا نمىخواهد بر شما تنگ بگیرد لیکن مىخواهد شما را پاک و نعمتش را بر شما تمام گرداند باشد که سپاس [او] بدارید
بگو خدا را بخوانید یا رحمان را بخوانید هر کدام را بخوانید براى او نامهاى نیکوتر است و نمازت را به آواز بلند مخوان و بسیار آهستهاش مکن و میان این [و آن] راهى [میانه] جوى
اى کسانى که ایمان آوردهاید در حال مستى به نماز نزدیک نشوید تا زمانى که بدانید چه مىگویید و [نیز] در حال جنابت [وارد نماز نشوید] مگر اینکه راهگذر باشید تا غسل کنید و اگر بیمارید یا در سفرید یا یکى از شما از قضاى حاجت آمد یا با زنان آمیزش کردهاید و آب نیافتهاید پس بر خاکى پاک تیمم کنید و صورت و دستهایتان را مسح نمایید که خدا بخشنده و آمرزنده است
و چون در زمین سفر کردید اگر بیم داشتید که آنان که کفر ورزیدهاند به شما آزار برسانند گناهى بر شما نیست که نماز را کوتاه کنید چرا که کافران پیوسته براى شما دشمنى آشکارند
اى کسانى که ایمان آوردهاید چون براى نماز جمعه ندا درداده شد به سوى ذکر خدا بشتابید و داد و ستد را واگذارید اگر بدانید این براى شما بهتر است
[1] علق 9-10
[2] روح المعانی، ج 30، ص 183
[3] نماز را در هنگام ظهر تا تاریکی شب و هنگام فجر بپا بدار. سوره اسری، آیه 78
